هانا آرنت

جمعه، ۱۸ مهر ۱۴۰۴

زادروز

۲۱ مهرماه ۱۲۸۵ خورشیدی

برابر با ۱۴ اکتبر ۱۹۰۶ میلادی

فیلسوف سیاسی

تاریخ‌نگار آلمانی

هانا آرنت، سال ۱۹۵۸

دیباچه

هانا آرنت از اندیشمندانی بود که دیدگاه‌ها و اندیشه‌هایش، تأثیری ژرف در سدۀ بیستم میلادی بر جای گذاشت. او از آلمان به ایالات متحده مهاجرت کرد. آرنت سال‌ها در دانشگاه‌های ایالات متحدۀ آمریکا نظریۀ سیاسی تدریس کرد. زمینۀ کاری و آثارش، موضوعاتی همچون دموکراسی مستقیم یا اقتدارگرایی و تمامیت‌خواهی حکومت‌های استبدادی‌ست. وی از چندین کشور، ده‌ها مدرک دکترای افتخاری گرفت و برندۀ جایزۀ آلمانی‌زبان لِسینگ و فروید شد.

زندگی شخصی

هانا آرنت در لیندن‌ـ‌لیمر، ‌که امروز بخشی از هانوفر است، در خانواده‌ای یهودی زاده شد. پدرش، پل آرنت، مدت کوتاهی پس از تولد او به‌شدت بیمار شد. او به همراه همسرش، مارتا، و هانای سه‌ساله به زادگاهش، کونیگسبرگ، بازگشت. هانا ابتدائی و متوسطۀ خود را در کونیگسبرگ (در پروس شرقی) به پایان رساند.

تحصیلات دانشگاهی

آموزش عالی را نزد استادانی چون رودولف بولتمان و مارتین هایدگر در دانشگاه ماربورگ در رشته‌های فلسفه، یزدان‌شناسی و زبان یونانی دنبال کرد. آرنت بعدها به دانشگاه فرایبورگ نزد استادانی چون هوسرل و یاسپرس رفت. پایان‌نامۀ خود را در سال ۱۹۲۹ دربارۀ «مفهوم عشق نزد آگوستین» نوشت. از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۳ به‌عنوان همکار علمی با دانشگاه همکاری داشت. رسالۀ زندگی‌نامۀ «راحل فارنهاگن»، یهودی برلینی، را در همین سال‌ها نوشت. با برآمدن سوسیالیسم ملّی در آلمان، پیگرد هانا آرنت آغاز شد. او را یک بار در سال ۱۹۳۳ گشتاپو برای مدت کوتاهی بازداشت کرد ولی سریعاً آزاد نمود. آرنت به بهانۀ بیم از بازداشت دوباره، آلمان را ترک کرد و هفت سال در پاریس اقامت گزید. در آن شهر برای سازمانی کار می‌کرد که یهودیان را به فلسطین می‌برد.

مهاجرت به آمریکا

در سال ۱۹۴۰ به بهانۀ خطر اشغال فرانسه از سوی آلمان، با همسرش به آمریکا مهاجرت کرد. آرنت در آمریکا زندگی را به عنوان نویسندۀ آزاد ادامه داد. کتاب مشهور هانا آرنت با نام عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر در سال ۱۹۵۱ به انگلیسی منتشر شد. این کتاب، آرنت را به یکی از نام‌آورترین و با نفوذترین نظریه‌پردازان دوران خود بدل کرد و کتاب قدرت و قهر، از مهم‌ترین آثار هانا آرنت، جایگاه او را چون یکی از نظریه‌پردازان بزرگ سدۀ بیستم، تثبیت کرد. نسخۀ آلمانی همین اثر در سال ۱۹۵۵ چاپ شد. آرنت در این اثر با حکومت‌های توتالیتر ناسیونالیستی، فاشیستی و استالینیستی از نظر سیاسی تصفیه‌حساب کرده است. این اثر بازتاب گسترده‌ای در میان اندیشمندان و محافل سیاسی جهان داشت و آوازۀ هانا آرنت را به‌عنوان اندیشمند سیاسی تثبیت کرد. هانا آرنت در این کتاب و در دیگر آثار خود نقدی ژرف، نو و ساختاری از مباحثی چون نسبت روان‌شناسی توده‌ها و حکومت‌های توتالیتر، نسبت عرصۀ عمومی و خصوصی و نسبت آزادی و فردیت با قدرت سیاسی به دست می‌دهد.

آرنت هم‌زمان در دانشگاه‌های شیکاگو و پرینستون در رشتۀ علوم سیاسی تدریس می‌کرد. او به‌عنوان فیلسوف سیاسی نام‌بردار شد، ولی ترجیح می‌داد که او را فیلسوف نخوانند. وی بارها انکار کرد که نقش او چون اندیشمندی سیاسی این است که طرحی کلی برای آینده پیشنهاد کند یا به کسی بگوید که باید چه بکند. او با رد فیلسوف‌سیاسی‌بودن استدلال می‌کرد که خطای همۀ فیلسوفان سیاسی از افلاطون به این سو، غافل‌شدن از حال و روز سیاست بوده است: اینکه سیاست در میان انسان‌های متکثر جریان دارد که کدام می‌توانند عمل کنند و جریان تازه‌ای به راه بیندازند. وی از مفهوم فلسفۀ سیاسی هم فاصله می‌گرفت و نظریۀ سیاسی را ترجیح می‌داد. آرنت در این باره گفته بود: شغل من ـ‌اگر بتوان آن را چنین نامید‌ـ نظریه‌پردازی سیاسی است. آرنت که شهروندی آمریکا را پذیرفته بود، در سال‌های پس از پایان جنگ بارها از آلمان دیدن کرد، ولی دیگر ساکن این کشور نشد.

درگذشت

هانا آرنت در ۶۹ سالگی در ۴ دسامبر ۱۹۷۵ در نیویورک درگذشت.

رابطۀ آرنت با هایدگر

در دوران دانشجویی هانا آرنت به مارتین هایدگر، استاد فلسفۀ خود، دل بست. اما متأهل‌بودن هایدگر، چشم‌انداز رسیدن هانا آرنت به او را تیره می‌ساخت. او در کتاب «سایه‌ها» می‌کوشد گذشته و سیمای روحی خود و احساسش را به هایدگر شرح دهد. نامه‌های خصوصی این دو در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌گیرد، اما این کتاب گویای ناگفته‌های بسیاری است. آرنت برای دورۀ کارشناسی ارشد و گریز از پیامدهای روحی و مادی این رابطه به هایدلبرگ مهاجرت کرد و زیر نظر کارل یاسپرس، در نقطۀ مقابل هایدگر، به ادامه تحصیل پرداخت و رسالۀ دکتر‌ایش را پیرامون «مفهوم عشق از نظر آگوستین قدیس» نوشت.

جایگاه تاریخی آرنت

از دیگر آثار برجستۀ هانا آرنت می‌توان به دربارۀ انقلاب، پرسش‌هایی دربارۀ اخلاق و حقیقت و دروغ در سیاست اشاره کرد. هانا آرنت نخستین نظریه‌پردازی است که توتالیتاریسم را به‌عنوان سنخ تازه‌ای از حکومت مطرح می‌سازد. او همچنین از پژوهشگرانِ پیگیر مفهوم امپریالیسم است. آثار آرنت در دفاع از خرد و منزلت آدمی نوشته شده است. همچنین جنبش زنان او را به‌عنوان الگویی موفق ستوده است. آرنت با برخی از نامدارترین اندیشمندان و روشن‌فکران هم‌روزگار خود در ارتباط و تبادل فکری بود. آرنت باآنکه هیچ‌گاه نکوشید شاگردان و مریدانی بیابد و مکتب فکری بنیاد گذارد، آموزگاری بزرگ بود که چشم خوانندگانش را به روی اشکال تازه‌ای از نگریستن به جهان و امور بشری می‌گشاید. هانا آرنت، زندگی انسان را تحت تأثیر رویدادهای سیاسی می‌دانست که در کانون همۀ آن‌ها قدرت سیاسی جای دارد. ازاین‌رو، بررسی قدرت سیاسی، موضوع کانونی پژوهش اوست. او اندیشمندی مستقل و آزاداندیش و انسان‌گرایی پیگیر بود. مناسبات میان انسان‌ها، دل‌نگرانی همیشگی او بود. بیهوده نبود که می‌گفت: جهان و انسان‌هایی که در آن زندگی می‌کنند یکی نیستند. جهان آن چیزی است که میان انسان‌ها وجود دارد؛ و این جهان است که به باور من، امروز موضوع بزرگ‌ترین نگرانی‌ها و آشکارترین تردیدهاست.

زیست‌جهان هانا آرنت

برای‌آنکه بتوان دربارۀ هر کسی به‌ویژه افراد و اشخاص اثرگذار تاریخ، و نیز چگونگی اندیشیدن ایشان دست به قلم برد، بیش‌ازپیش ضرورت این مهم احساس می‌شود که به درون زمانه و زمینۀ (زیست‌جهان) آن‌ها رفت تا بهتر و دقیق‌تر سیر اندیشه و چگونگی اندیشیدنشان را درک کرد. ورود به جهان هانا آرنت به منزلۀ برخورد با فاجعه‌های سیاسی و اخلاقی سدۀ بیستم است. زندگی او مصادف بود با تشنج‌های بین دو جنگ، انقلابات و جنگ‌های داخلی و رویدادهای بدتر از جنگ که به قلع‌وقمع و نابودی زندگی انسان‌ها در مقیاسی انجامید که پیش از آن هرگز دیده نشده بود. او چیزی را تجربه کرد که خودش دوران تاریکی می‌نامید؛ دورانی که تاریخش به مثابۀ داستانی از رخدادهایی هولناک است که در آن هر چیزی که مسلم بینگاریم و خیالمان از جانبش آسوده است، در آثار هانا آرنت وارونه می‌شود.